Η Θ. Λειτουργία Ιακώβου του Αδελφοθέου στην εκκλησιακή λατρεία (1ο μέρος)

29 Δεκεμβρίου 2013

Κυριακή μετά της Χριστού Γεννήσεως σήμερα και μεταξύ άλλων η Εκκλησία μας τιμά της μνήμη του αγ. Ιακώβου του Αδελφοθέου, πρώτου Επισκόπου Ιεροσολύμων. Με την ευκαιρία αυτής της τιμής, πολλοί Ορθόδοξοι ναοί συνηθίζουν να τελούν τη Θεία Λειτουργία που φέρει το όνομα αυτής της εμβληματικής προσωπικότητας της αρχαίας Εκκλησίας. Ποια είναι όμως η ιστορία αυτού του λειτουργικού τύπου; Δυστυχώς, λίγοι από εμάς γνωρίζουν τα σχετικά. Προς τούτο, έρχεται να μας διαφωτίσει το εμβριθές άρθρο του κ. Γ. Ζαραβέλα, θεολόγου.

Στη λειτουργική ζωή της Χριστιανικής Εκκλησίας συναντούμε ανά τους αιώνες ποικιλία λειτουργικών τύπων, δηλαδή τελετουργικών εκδοχών του μυστηρίου της Θείας Ευχαριστίας. Έως και τον ΙΒ’ αιώνα κάθε τοπική Εκκλησία, στα πλαίσια του πενταρχικού θεσμού διοίκησης, είχε ιδιαίτερο λειτουργικό τυπικό, εκφραζόμενο από τους λειτουργικούς τύπους. Μεταξύ άλλων, στην Αντιοχειανή λειτουργική παράδοση κυριαρχεί ο λειτουργικός τύπος του Αποστόλου Ιακώβου του Αδελφοθέου.

φωτο: Ν. Μαγγίνα, Πηγή: fanarion.blogspot.gr

            Η υπό το όνομα του Αδελφοθέου Θεία Λειτουργία συναντάται στον Δυτικό Συριακό ή Αντιοχειανό λειτουργικό τύπο. Η απόδοση της συγγραφής της στον Απόστολο Ιάκωβο τον Αδελφόθεο και πρώτο επίσκοπο Ιεροσολύμων θεμελιώνεται στη διαμόρφωσή της στα Ιεροσόλυμα, αλλά και στο γεγονός ότι εκπροσωπεί τη λειτουργική παράδοση της Αγίας Πόλης. Ο πυρήνας της Θείας Λειτουργίας είναι σαφώς αποστολικός, αλλά η ενιαία, πρώτη μορφή της δεν είναι παλαιότερη του Δ’ αιώνα. Το κείμενο της Λειτουργίας μαρτυρεί την αρχαιότητά της, καθώς σε αιτήσεις αναφέρονται οι κακοπάθειες των χριστιανών από τους διωγμούς, οι εξορίες, οι φυλακίσεις και η καταναγκαστική εργασία σε μεταλλεία. Η Λειτουργία του Ιακώβου γράφηκε πρωτότυπα στα ελληνικά. Αργότερα μεταφράστηκε στα συριακά και άλλες γλώσσες.

            Η αποστολική καταβολή της Θείας Λειτουργίας του Ιακώβου, πέραν του κεντρικού πυρήνα της, μπορεί να χαρακτηριστεί ως αδύνατη. Κατά τον Π. Τρεμπέλα, εάν ήταν προϊόν της συγγραφικής πένας του Αποστόλου Ιακώβου, θα βρισκόταν στον Κανόνα της Καινής Διαθήκης. Αυτό δεν αμφισβητεί την αρχαιότητά της. Αντιθέτως, υπάρχουν βάσιμα επιχειρήματα ενισχυτικά της αρχαιότητας της Λειτουργίας. Αφενός, τελείται έως σήμερα σε συριακή μετάφραση από τις Προχαλκηδόνιες Αρχαίες Ανατολικές Εκκλησίες, οι οποίες αποκόπηκαν από την κοινωνία με τον υπόλοιπο χριστιανικό κόσμο από την Δ’ Οικουμενική Σύνοδο και εξής. Αφετέρου, ο λειτουργικός τύπος του Ιακώβου περιγράφεται επακριβώς στην Ε’ Μυσταγωγική Κατήχηση του Αγίου Κυρίλλου Ιεροσολύμων.

Ακόμη, ειδικά σημεία του κειμένου της Λειτουργίας συναινούν στην αρχαϊκή καταγωγή της. Εξ αυτών σημειώνουμε την γενική απλότητα λεξιλογίου και ύφους των ευχών, την διάταξη των αναγνωσμάτων από Παλαιά και Καινή Διαθήκη, τις αναφορές στους Αγίους Αποστόλους χωρίς κοσμητικά επίθετα, το ανεπιτήδευτο και βαρύ τυπικό και λεκτικό σε σύγκριση με τις Λειτουργίες Βασιλείου του Μεγάλου και ιερού Χρυσοστόμου.

            Μαρτυρίες σχετικά με την Λειτουργία του Ιακώβου συναντούμε διαχρονικά στην πατερική συγγραφική παράδοση. Πρώτη αναφορά υπάρχει στις Αποστολικές Διαταγές. Αναφορές συναντούμε στον ψευδο- Πρόκλο, τον Άγιο Ιερώνυμο, ο οποίος έζησε για ικανό χρόνο στη Βηθλεέμ – επαρχία της Εκκλησίας των Ιεροσολύμων, τον Άγιο Ιωάννη Κωνσταντινουπόλεως τον Νηστευτή, τον Ιάκωβο Εδέσσης, τον Νικόλαο Μεθώνης, τον Μάρκο τον Ευγενικό. Επίσης, η Λειτουργία του Ιακώβου μαρτυρείται στον λβ’ κανόνα της Πενθέκτης «εν Τρούλλω» Οικουμενικής Συνόδου, αλλά και στην ερμηνεία του κανονολόγου Αριστηνού. Αμφιβολίες σχετικά με την γνησιότητα προβάλουν ο καθολικός των Αρμενίων Νερσές ο Χαρίεις και ο κανονολόγος Βαλσαμών.

            Η Θεία Λειτουργία του Αποστόλου Ιακώβου διαδόθηκε ήδη από τον Δ’ αιώνα σε Ανατολή και Δύση. Τη διάδοσή της ευνόησαν οι προσκυνηματικές περιηγήσεις πιστών στους Αγίους Τόπους. Η λειτουργική ακτινοβολία των Ιεροσολύμων και το κύρος του αποστολικού ονόματος υπό το οποίο φέρεται συνετέλεσαν αποτελεσματικά στην ταχεία διάδοσή της εκτός Ιεροσολύμων. Από νωρίς υιοθετήθηκε στο λειτουργικό τυπικό της Εκκλησίας της Αντιόχειας. Η υιοθέτηση από την αντιοχειανή λειτουργική παράδοση μπορεί να οριστεί στον Ε’ αιώνα, μεταξύ 397, οπότε ο ιερός Χρυσόστομος μεταβαίνει από την Αντιόχεια στην Κωνσταντινούπολη, και 431, οπότε οι σχέσεις Ιεροσολύμων και Αντιοχείας είχαν διαρραγεί λόγω του αιτήματος αναγνώρισης της πατριαρχικής περιωπής της Εκκλησίας των Ιεροσολύμων. Κατά τον Dix η Λειτουργία του Ιακώβου γίνεται ο κυρίαρχος λειτουργικός τύπος της Αντιοχείας μεταξύ 400 και 430. Η Θεία Λειτουργία της υπάρξεως», εκδ. Αφών Κυριακίδη –Θεσ/νίκη, σ. 104-112)